Η βιβλιοθήκη του, πρίν κάμποσα χρόνια περιελάμβανε περί τούς χίλιους τόμους εντύπων καί διακοσίους κώδικες μεμβράνινους = (παλιά χειρόγραφα βιβλία, γραμμένα σέ κατεργασμένο λεπτό δέρμα), μεταξύ των οποίων καί ένα του χρονογράφου τής αλώσεως ιστορικού Φραντζή.
Επίσης ένα ειλητάριον= (χειρόγραφο επί μεμβράνης στενόμακρης, πού τήν τύλιγαν σέ ξύλινο κοντό) μήκους 10 μέτρων καί πλάτους 0,40 τού μέτρου, πού περιείχε τήν ακολουθία τής λειτουργείας τού Μ. Βασιλείου, τού Χρυσοστόμου καί τών προηγιασμένων, γραμμένο μέ τό χέρι τού Αγίου).
Τό σκευοφυλάκιο περιελάμβανε κατά τήν αυτήν εποχή, παλιές βυζαντινές εικόνες, καλιτεχνικά εξαπτέρυγα, σταυρούς από χρυσάφι καί σμάλτο, ολόχρυσα δισκοπότηρα, βαρύτιμα βυζαντινά άμφια, μιά χρυσοκεντημένη ωραία πύλη, ένα σπουδαιότατο ασημοκέντητο επιτάφιο κεντημένο μέ ασήμι καί χρυσάφι πάνω σέ κόκινο ατλάζι, εργόχειρο Αρσενείου μοναχού έτους 1588, πού προέρχεται από τά περήφημα εργαστήρια τών Μετεώρων.
Από τίς παλιές βυζαντινές εικόνες σώζονται λιγοστές, πού περιλαμβάνουν καί μερικές τρίπτυχες, οί περισότερες τού 18ου αιώνα.
Ενα μέρος από τούς θησαυρούς αυτούς σώζεται καί σήμερα καί φυλάσεται στό μοναστήρι. Ενα άλλο μέρος από τά κειμήλια παρέλαβε επιτροπή αντιπροσώπων τής ιεράς Συνόδου, πού στάλθηκε από τήν Αθήνα γι αυτόν τόν σκοπό.
Μεταξύ τών σωζομένων αρχαίων κωδίκων, βρίσκονται καί μερικοί σπάνιοι καί ό μοναδικός τού "Λεξικού τού Πατριάρχου Φωτίου".
Σχετικά μέ τό "Λεξικό τού Πατριάρχου Φωτίου". Τό βιβλίο τούτο πού έγραψε τόν ένατο αιώνα ό Μέγας Φώτιος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, έξοχος ελληνιστής καί φορέας τής πρώτης αναγέννησης τών γραμμάτων στό Βυζάντιο, περιλαμβάνει αποσπάσματα από συγγράμματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, πού σώζονταν κατά τήν εποχή του, δέν σώζονται όμως σήμερα(σ αυτό έγκειται ή μεγάλη αξία του), μέ ερμηνεία τών απαρχαιωμένων λέξεων, πού δέν κατανοούσαν πλέον οί σύγχρονοί του. Επιγράφεται:"Φωτίου τού αγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως λέξεων συναγωγή, αί μάλλον τών άλλων ρήτορσι καί λογογράφοις ανήκουσιν είς χρείαν". Αντίγραφα τούτου διασώζονται άλλα δύο, ένα έκ τών οποίων στήν βιβλιοθήκη τού πανεπιστημίου Καίμπριτζ τής Αγγλίας καί τό άλλο στήν βιβλιοθήκη τού Βερολίνου. Αυτά όμως είναι ελλιπή, ενώ τής Ζάβορδας είναι πλήρες καί γι αυτό καί μοναδικό.
Τό Λεξικό ανακάλυψε ό καθηγητής τού πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Λίνος Πολίτης ώς κώδικα ποικίλης φιλολογικής ύλης τού 13ου αιώνα, όταν κατά τό έτος 1959 είχε πάει στό Μοναστήρι γιά νά καταγράψει καί περιγράψει τά φυλασόμενα εκεί χειρόγραφα. Προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση καί χαρά ή ανακάλυψη του στήν επιστημονική κοινότητα τής χώρας αλλά καί τού εξωτερικού, κατά τά γραφόμενα τής εφημερίδος "Καθημερινή 11 Νοεμβρίου 1959 σελίδα 1". Χάρη στην καταγραφή του Πατριάρχη Φωτίου σώζονται σήμερα ολόκληρα αποσπάσματα από χαμένα έργα αρχαίων κωμωδιών , όπως αυτές που έγραψαν ο Κρατίνος και ο Εύπολις, αλλά και αποσπάσματα αρχαίων Ελλήνων ποιητών και ιστορικών.
Επίσης διασώζονται παλιά επίσημα έγγραφα καί μέρος τής παλιάς βιβλιοθήκης, πού περιλαμβάνει καί αρκετές παλιές εκδόσεις.
Από όλα αυτά αναμφίβολα το σπουδαιότερο είναι το χειρόγραφο 201, γνωστότερο και ως Κώδικας της Ζάβορδας, το οποίο ήταν κατάλογος των γύρω χωριών μαζί με τις προσφορές και τα αφιερώματα των πιστών στο μοναστήρι. Ο κώδικας ξεκίνησε να συμπληρώνεται όταν ιδρύθηκε η μονή (περίπου στα 1534) και επειδή ήταν αρκετά μεγάλος και με τα χρόνια αρκετά ταλαίπωρος, ένας μοναχός, ο Ιωάννης Ζωγράφος, ξανάγραψε τον κώδικα το 1692. Σε αυτή την τεράστια συλλογή πληροφοριών (η οποία εμπλουτιζόταν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα) απεικονίζεται αφ' ενός ο μεγάλος πλούτος της μονής και αφ' ετέρου η επιρροή της σε μια τεράστια περιοχή στην κοιλάδα του Αλιάκμονα. Η μεγάλη σημασία του κώδικα σήμερα έγκειται στο ότι περιλαμβάνει μια τεράστια συλλογή πληροφοριών για τα χωριά και τους οικισμούς της περιοχής και η ιστορική αξία του εγγράφου είναι ανεκτίμητη. Ο Κώδικας της Ζάβορδας φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Κοζάνης.
Στά παράφυλλα καί περιθώρια παλιών εκκλησιαστικών βιβλίων αναγράφονται διάφορες τοπικές ενθυμήσεις μέ διάφορα περιστατικά πού κατά καιρούς σημειώθηκαν. Οπως γιά παράδειγμα σώζεται ανάμνηση τού περάσματος τού ιερομάρτυρα καί εθνομάρτυρα Κοσμά τού Αιτωλού κατά τό έτος 1761.
Κείμενο: Ζιάκας Ηλίας